دور نخست تحریم‌های ایالات‌متحده‌آمریکا علیه ایران از امروز اجرایی می‌شود و بی‌گمان اقتصاد کشور را تحت‌تاثیر قرار خواهد داد. مساله‌ای که از امروز مطرح است و بدل به دغدغه‌ای ملی می‌‌شود این است که کشور به چه میزان و با چه ابزار و تجهیزاتی می‌تواند استخوان‌بندی اقتصاد خود را مقاوم کند تا بتواند این معضل را به‌سلامت پشت‌سر بگذارد و در این راه از چه تجربیاتی می‌تواند درس بگیرد.
یکی از عوامل ایجاد نگرانی در فضای پس از اعمال تحریم، ابهام موجود درخصوص فروش نفت است؛ محصولی که بخش اعظم درآمد ارزی کشور از فروش آن به‌دست می‌آید و این وابستگی شدید موجب افزایش تکانه تحریم‌ها بر اقتصاد کشور می‌شود. این در حالی است که مدت‌ها است کارشناسان و حتی برخی از مسوولان از لزوم توسعه جایگزین‌های نفت که گردشگری را سرآمد آنان می‌دانند، سخن‌ها گفته‌اند. هرچند حوزه گردشگری نیز مصون از تحریم‌ها نیست و تجارب جهانی نیز نشان می‌دهد که همواره اعمال تحریم علیه کشوری، صنعت گردشگری کشور تحریم‌شده را نیز دچار دردسرهایی کرده، اما این حوزه به‌دلیل برخورداری از ظرفیت‌هایی، کمتر از صنایعی همچون صنعت نفت بر اثر تحریم آسیب می‌بیند.
در این‌خصوص تجارب کشورهایی همچون روسیه، کوبا و کره‌شمالی که در سال‌های اخیر سیبل تحریم‌های کوچک و بزرگ بین‌المللی بوده‌اند قابل‌توجه است که وجه اشتراک آنان در واکنش به تحریم، تمرکز همه‌جانبه و مضاعف بر صنعت گردشگری بوده تا به واسطه آن بتوانند آثار تحریم‌ها را بر اقتصاد خود جبران کنند و از رهگذر آن به درآمد ارزی و رشد اقتصادی برسند. در این میان صنعت گردشگری ایران هرچند بر اثر تحریم‌ها با چالش‌هایی همچون جذب سرمایه و توسعه زیرساخت‌های خود روبه‌رو خواهد شد، اما کارشناسان و صاحب‌نظران این عرصه اعتقاد دارند که سیاست‌گذاران با «تمرکز بر بازاریابی و شناسایی هوشمندانه بازارهای هدف»، «ایجاد آرامش در بازار ارز و ایجاد تسهیلات مبادلات ارزی برای گردشگران» و «برنامه‌ریزی بلندمدت» می‌توانند به میزان قابل‌توجهی از اثر تحریم‌ها بر گردشگری کشور بکاهند و بستر مناسبی برای درآمد ارزی در کشور ایجاد کنند.
رونق توریسم در سرزمین تزارها
یکی از قابل‌توجه‌ترین نمونه‌های خارجی درخصوص واکنش به تحریم‌ها، روسیه است که بر اساس آمارهای ثبت‌شده توسط «سازمان جهانی گردشگری» و از سال ۱۹۹۵ تا سال ۲۰۱۶ تعداد گردشگران خارجی در این کشور سال به سال روبه‌رشد بوده و تنها استثنا مربوط به سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ است که به‌دلیل بحران مالی اروپا و آمریکا و کاهش قدرت خرید گردشگران غربی، افت اندکی در تعداد گردشگران ورودی به این کشور به‌ثبت رسید. این در حالی است که رشد ورود گردشگر به این کشور در ۲۰ سال دیگر این بازه به‌رغم حضور روسیه در بسیاری از مناقشات بین‌المللی به‌ثبت رسیده که مهم‌ترین آنها بحران اوکراین است. روسیه که در پی الحاق کریمه به خاک این کشور و درگیری‌های نظامی در شرق اوکراین از سال ۲۰۱۴ تحت تحریم‌های اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا قرار گرفت، توانست با حفظ رویه‌ای منسجم در حوزه گردشگری، این صنعت را نسبت به تحریم‌ها واکسینه کند و حتی در فضای پساتحریم نیز به رشد گردشگری خود ادامه دهد. بنا به آمار ثبت‌شده و در پی بحران مالی سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹، تعداد گردشگران خارجی در روسیه از تعداد ۶/ ۲۳ میلیون نفر به ۳/ ۲۱ میلیون نفر کاهش یافت اما به فاصله کوتاهی و در سال ۲۰۱۰ این میزان مجددا افزایش یافت و به رقم ۹/ ۲۴ میلیون نفر رسید. بنا بر آخرین آمار موجود و در سال ۲۰۱۶، تعداد گردشگران خارجی در روسیه به بیش از ۳۰ میلیون نفر رسید و صنعت گردشگری حدود ۶ درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور را تشکیل داد؛ بالاتر از صنایع خودروسازی با ۸/ ۴ درصد و پتروشیمی با ۳/ ۳ درصد سهم در تولید ناخالص داخلی.
کارشناسان یکی از ابزارهای سیاست‌مداران روس برای تحقق این امر را بهره‌گیری از کاهش ارزش روبل در مقایسه با سایر ارزهای عمده جهانی می‌دانند که با تبدیل روسیه به مقصدی ارزان‌قیمت، سفر به این کشور را برای گردشگران جذاب کرده است. به‌علاوه نمی‌توان نقش بازاریابی منسجم روس‌ها را برای جذب گردشگر و خصوصا بازارهای هدف در تحقق این رشد چشمگیر نادیده گرفت که با اتخاذ سیاست لغو روادید برای سفر گردشگران تعداد قابل‌توجهی از این کشورها ثمربخش شد. ترکیه، تایلند و چین ۳ مبدا برتر گردشگری روسیه شناخته می‌شوند که اتباع آنها برای سفر تفریحی به این کشور نیازی به مراجعه به سفارتخانه‌های روسیه ندارند. هرچند سازمان جهانی گردشگری تخمین می‌زند در سال ۲۰۱۷ این روند رو‌به‌رشد متوقف شده، اما کارشناسان برآورد می‌کنند با توجه به برگزاری موفق جام‌جهانی در سال‌جاری در این کشور و تبلیغات صورت‌گرفته پیرامون جذابیت‌های سفر به روسیه، این کشور بی‌توجه به تحریم‌ها رشد فزاینده خود در گردشگری را از سر بگیرد.
تلاش کره‌شمالی برای ایجاد جذابیت
اما در این میان اشاره به کشور مرموز کره‌شمالی نیز خالی از لطف نیست. هرچند اطلاعات دقیقی از میزان رفت‌وآمدها به این کشور و وضعیت صنعت گردشگری در داخل کره‌شمالی در دسترس نیست و همچنین بر اساس برآوردها، حجم کنونی گردشگرانی که به این کشور سفر می‌کنند در مقیاس جهانی رقم ناچیزی است، اما منزوی‌ترین کشور جهان با وجود آنکه تحت شدید‌ترین تحریم‌های مجامع بین‌المللی قرار دارد، در سال‌های اخیر به‌دلیل اسرارآمیز بودن فضای داخل آن و همچنین چشم‌اندازهای منحصر به‌فرد طبیعی خود، برای طیفی از گردشگران جذاب شده است. به نظر می‌رسد کره‌شمالی نیز به این محبوبیت نوظهور خود در میان این گردشگران که کنجکاوند بدانند در داخل مرزهای این کشور چه می‌گذرد واقف شده و به‌دنبال راهکار و سازوکاری است که آنان را با وجود تحریم‌های شدید، جذب کند. چندی پیش این کشور یک وب‌سایت گردشگری راه‌اندازی کرد و در آن از گردشگرانجهان برای تماشای جاذبه‌های طبیعی و مناظر دیدنی این کشور دعوت به‌عمل آمد. این وب‌سایت با درج عبارت «امروز صنعت گردشگری در کره‌شمالی تحت رهبری حکیمانه کیم جونگ اون به توسعه‌ای نو دست یافته است» خبر از آن می‌داد که اتفاقات جدیدی در داخل این کشور در حال رخ دادن است که به موجب آن توجه حاکمان این کشور به صنعت گردشگری به‌عنوان ابزاری برای توسعه و رشد اقتصادی این کشور فقیر جلب شده است.
یک مشکل عمده پیش پای کره‌شمالی برای توسعه بخشیدن به صنعت توریسم خود تحریم‌های بین‌المللی و در راس آنان ایالات متحده آمریکا است که نه تنها مانع از سرمایه‌گذاری و مبادله با این کشور می‌شود، بلکه به شهروندان خود نیز هشدارهای شدیدی درباره سفر به این کشور اسرارآمیز می‌دهد. در سال‌های اخیر دست‌کم ۱۶ شهروند ایالات متحده که در قالب تورهای سازماندهی‌شده یا انفرادی به کره‌شمالی سفر کرده بودند در این کشور دستگیر شدند و بر همین مبنا دولت آمریکا خطر جدی دستگیری و اسارت بلندمدت در کره‌شمالی را به شهروندان خود گوشزد می‌کند. با وجود این، هرچند بر اساس مستندات موجود ۲۰ درصد از گردشگران غربی کره‌شمالی را آمریکایی‌ها تشکیل می‌دهند، این کشور تمرکز ویژه‌ای بر دیگر بازارهای خود دارد و تلاش می‌کند بر حجم آنان بیفزاید. یک نشانه آن وب‌سایت گردشگری این کشور است که اکنون جز کره‌ای و انگلیسی، به زبان‌های چینی، روسی و ژاپنی نیز قابل دسترسی است و از این میان بازاریابی در چین، که بیشترین تعداد گردشگران ورودی به کره‌شمالی را به خود اختصاص داده از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. همچنین «نیویورک‌تایمز» نیز اخیرا در گزارشی اظهار کرده که مقامات کره‌شمالی درصدد هستند سایت آزمایش‌های هسته‌ای در این کشور را که اخیرا تخریب کرده‌اند به یک مرکز گردشگری تبدیل کنند و به واسطه آن برای جذب سالانه یک میلیون گردشگر خارجی در فضای بهبود‌یافته سیاست‌های خارجی این کشور هدف‌گذاری شده است.
نکته‌ای که درخصوص تجربه کره‌شمالی برای ایران نهفته است این است که بازاریابی به منظور ایجاد جذابیت سفر به یک مقصد گردشگری می‌تواند حتی گردشگران را به مکانی ناشناخته و مرموز همچون کره‌شمالی بکشاند. بازاریابی هوشمندانه موضوعی است که مدیریت گردشگری کشور باید به اهمیت بی‌چون و چرای آن واقف شود و به باور کارشناسان ایران می‌تواند از اهرم بازاریابی و تبلیغات برای بی‌اثر کردن تحریم‌ها در صنعت گردشگری خود استفاده کند. یکی از مهم‌ترین عوارض تحریم‌ها، آثار روانی ناشی از آن و ایران‌هراسی است که می‌توان با اقداماتی حساب شده با آن مقابله کرد.
دورنمای گردشگری ایران در تحریم
با توجه به تجارب بررسی شده، برای مقاوم‌سازی صنعت گردشگری کشور در ایام تحریم پیش از هرچیز بازاریابی دقیق و منسجم ضرورت دارد. به‌علاوه و با توجه به تجربه روسیه به نظر می‌رسد که بتوان از تحولات ارزی ماه‌های اخیر و کاهش ارزش ریال در برابر سایر ارزهای عمده جهانی از این طریق بهره گرفت و ایران را به‌عنوان مقصدی ارزان برای سفر معرفی کرد؛ البته تحقق این امر بسته به آن است که آرامش به بازار ارز بازگردد و با سیاست‌گذاری‌های صحیح و شناورسازی نرخ ارز، نوسانات شدید ماه‌های اخیر تکرار نشود و گردشگران ورودی نیز به بازار ارز برای تبدیل پول خود دسترسی داشته باشند؛ اتفاقی که شاید در ابتدای دهه ۹۰ شمسی بهتر می‌شد از آن برای رشد ورود گردشگر به کشور بهره گرفت.
نوید شکراللهی
منبع : دنیای اقتصاد